PRZEBIEG REALIZACJI PROJEKTU

1. Ustalenie schematu obiegu monetarnego w prowincji rzymskiej Mezja w okresie I-V wiek na podstawie znalezisk monet pochodzących z wykopalisk prowadzonych w Novae (Bułgaria) do 2018 roku włącznie. 2. Określenie schematu obiegu monetarnego w Risan na podstawie materiału pochodzącego z wykopalisk na tym stanowisku do 2018 włącznie. 3. Przeprowadzono naukową analizę numizmatyczną znalezisk monet pochodzącą z wykopalisk prowadzonych na stanowisku w Risan do 2018 roku. 4. Opracowano monety znalezione podczas wykopalisk w Noave (Bułgaria) i w Risan (Czarnogóra) w kontekście archeologicznym tworząc nowe bazy danych. 5. Opracowano znaleziska monet antycznych z Novae na tle obiegu monetarnego w prowincji rzymskiej Mezja w okresie objętym badaniami (I-V w.). 6. Dokonano analizy monet znalezionych w Risan od początku okresu badawczego na tym stanowisku, uwzględniając okres grecko-iliryjski.
Podstawą analiz i badań są katalogi znalezisk monet, pochodzących z wykopalisk prowadzonych przez Ośrodek Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej UW na dwóch stanowiskach archeologicznych: w Novae w Bułgarii oraz w Risan w Czarnogórze. Katalogi wykonane są dla każdego stanowiska oddzielnie. Zawierają wszystkie znalezione podczas wykopalisk na tych stanowiskach monety do sezonu badawczego 2018 roku. Projekt miał dotyczyć znalezisk dokonanych do 2016 r, ale z powodu przedłużenia o dwa lata czasu trwania projektu, uwzględniono monety także z kolejnych dwóch sezonów. Ma to jedynie pozytywny wpływ na wynik prowadzonych w ramach niniejszego projektu badań, czego wynikiem jest większa baza danych.
OBIEG MONETARNY NA TERENIE RISAN Baza danych (katalog) monet z wykopalisk w Risan liczy 1724 monety znalezione w czasie od początku badań archeologicznych na stanowisku do 2018 r. włącznie. Zgodnie z założeniami wniosku grantowego, baza danych zawiera wszelkie niezbędne dane numizmatyczne i archeologiczne. Również tym przypadku dokonano określenia i przebadania każdej monety pod wieloma kątami. Baza danych stała się podstawą wyciągniętych wniosków na temat obiegu monetarnego w starożytnym Rhizon (rzymskie Risinum, obecnie Risan) oraz analizy na tle okresu grecko-iliryjskiego na terenie Ilirii w IV-II wieku p.n.e., a zatem w okresie uwzględnionym w projekcie. W celu dokonania analiz znalezisk monet z Risan w okresie grecko-iliryjskim oraz obiegu monetarnego w Risan wykonano katalog znalezisk skarbów monet antycznych zawierających w swym składzie monety wybijane w Rhizon. Baza danych zawiera zweryfikowane informacje o znaleziskach 78 skarbów monet grecko-iliryjskich. Celem tego działania była rekonstrukcja obiegu monetarnego na podstawie analizy rozrzutu znalezisk skarbów „monet iliryjskich” z terenów greckiej Ilirii w okresie od IV do I w. p.n.e. Katalog zawiera informacje o skarbach z terenu dzisiejszej Albanii, Bośni i Hercegowiny, Chorwacji, Czarnogóry, Kosowa i Serbii, czyli największego terytorialnie zasięgu tzw. „państwa
iliryjskiego” w okresie greckiej kolonizacji. Na postawie katalogu skarbów monet iliryjskich sporządzone zostały autorskie mapy – zbiorcze, a także te z podziałem na lata emisji oraz ośrodki emisyjne. Analiza rozrzutu znalezisk w odniesieniu do ukształtowania terenu i osadnictwa pozwoliła ustalić miejsce występowania koncentracji monet danych ośrodków w poszczególnych okresach. Nie bez znaczenia są także uwagi dotyczące miejsc, na których skarby monet nie występują lub występuje ich bardzo mało. Katalog posłużył również do prześledzenia pewnych prawidłowości w składzie skarbów – monety których mennic najczęściej się ze sobą mieszają, a które występują samodzielnie. Przeprowadzone w wyniku realizacji grantu badania pozwoliły zrekonstruować dzieje króla Ballaeusa w oparciu o dostępny materiał numizmatyczny oraz o znane fakty z dziejów Ilirii. Ballaeus był lokalnym przywódcą na Faros. Tam wybijał niewielkie ilości monet „brązowych” ze swoim imieniem, ale bez tytułu króla. Był kimś znaczącym i bogatym „władyką” na wyspie, ale nie był królem. Następnie znaczenie Ballaeusa wzrosło, prawdopodobnie w wyniku działalności pirackiej. Przeniósł się on do Rhizon, podporządkował sobie lokalne plemiona i przyjął tytuł króla. Tutaj na pewno pełnił funkcję władcy, władcy potężnego i silnego. „Przeprowadzka” ta, pamiętając o charakterze III-wiecznych wypraw iliryjskich, zapewne nie miała pokojowego charakteru. Ballaeus podbił Rhizon. Rhizon zapewne nie emitowało monet przed jego przybyciem. To on wprowadził miasto w krąg greckich ośrodków emisyjnych. Ilość znanych monet Ballaiosa sięga w tej chwili co najmniej 6325 egzemplarzy. Musiało zatem być zapotrzebowanie na nie, a zapotrzebowanie to pojawiło się zapewne wraz z pojawieniem się Ballaeusa w zatoce Kotorskiej. Można się domyślać, że do rozwoju miasta potrzebna była duża ilość monet. Ponadto Ballaeus mógł być przywódcą piratów iliryjskich, na co wskazuje świetne położenie Rhizon jako „gniazda” piratów. Wyjaśniałoby to też, przynajmniej hipotetycznie, zapotrzebowanie na pieniądz, czyli na utrzymanie swoich oddziałów, czy to obronnych, czy to piratów. Potwierdzać to może występowanie znalezisk monet Ballaeusa po drugiej stronie wybrzeży Morza Adriatyckiego, w środkowej i południowej Italii. Naturalnym pytaniem jest o źródło jego sukcesu i jego bogactwa. Zapewne przyczyn należy szukać w najbardziej ulubionym zajęciu Iliriów, a zatem w piractwie, któremu sprzyjało ukształtowanie linii brzegowej Adriatyku, a także umiejętność poruszania się lembosami, zwrotnymi iliryjskimi statkami. Piractwo iliryjskie stało się oficjalną przyczyną wojen z Rzymem. Musiało mieć zatem dość duże rozmiary i siało powszechny postrach. Rhizon, ze względu na swoje położenie, było idealnym miejscem na siedzibę piratów. Już samo położenie daje świetne warunki obronne. Otoczone jest wysokimi i niebezpiecznymi górami, a od południowego zachodu znajduje się głęboka zatoka będąca rozgałęzionym fiordem ze stromymi brzegami. Ponadto z daleka można było zobaczyć wpływające do zatoki statki. Dodatkowym obronnym elementem były potężne mury cyklopie i fortyfikacje akropolis. Wykopaliska OBAE UW potwierdziły istnienie murów w Rhizon, o łącznej długości 1 kilometra, zbudowane w V. w. pne zaś mury poligonalne w IV w. pne. Wybijanie tak dużych na jak na III w.p.n.e. ilości monet Ballaeusa w Rhizon było spowodowane także dużym zapotrzebowaniem na monety. Po przeniesieniu siedziby do Rhizon musiał wszystko zorganizować i opłacać siły zbrojne, czy też piratów. Ballaeus rozumiał bardzo dobrze funkcję monety. W obrębie jego państwa musiał istnieć prawdziwy system monerany. Wskazuje na to zróżnicowanie nominałów na „brązowe” i srebrne, a co więcej monety brązowe wybijane były w dwóch nominałach: mniejszym i większym. Najwięcej było emisji typu Ballaeus / Artemis, ale równolegle istniał najprawdopodobniej mniejszy nominał. Relatywnie częste w Risan są zespoły malutkich monet „brązowych”. Występują one głównie jako
znalezisko luźne, ale także w zespołach. Niekiedy te monetki o niewielkiej średnicy występują z monetami ustalonymi jako należące do Ballaeusa. Jednym z najważniejszych wyników prowadzonego projektu jest „odkrycie”, że przynajmniej niektóre monety srebrne Ballaeusa miały jedynie cienką powłokę srebra, zaś środek monety był brązowy. Zapewne z powodu braku srebra dokonywano fałszerstwa na poziomie mennicy. Co jednak najważniejsze, badania pozwoliły na wysunięcie nowej tezy dotyczącej czasu życia i panowania Ballaeusa. Wiele wskazuje na to, że jego rządy przypadły na lata około połowy III wieku p.n.e. Tak dużą ilość monet wybijano w okresie największego rozkwitu Ilirów, kiedy mogli organizować długodystansowe wyprawy morskie wymuszające pierwszą interwencję Rzymu w 230 r. pne. Musiało to mieć miejsce przed 230 rokiem pne. Okres po I wojnie iliryjsko-rzymskiej w latach 229/228 pne jest relatywnie dobrze poznany i z pewnością gdyby wówczas żył Ballaeus, byłby on wymieniony w źródłach pisanych. Nie jest możliwe, by Ballaeus bił takie ilości monet przed Monuniosem, a zatem na przełomie IV i III w. pne. Jak wyżej wykazano, wszystkie fakty, które mamy do dyspozycji, wskazują, że w grę wchodzi jedynie III w. pne. Z pewnością miało to miejsce po Monuniosie i Mitylosie, których panowanie jest dobrze datowane. A zatem Ballaeus musiał żyć co najmniej kilka lat po 270 r. pne, ale z pewnością przed 230 r pne. Nie ma innej możliwości. W wyniku przeprowadzonych analiz udało się zatem znacząco rozświetlić „lata ciemne” w Ilirii, a przynajmniej na terenie powiązanym z „tajemniczym królem Ballaeusem”.