OBIEG MONETARNY W MEZJI W OKRESIE RZYMSKIM (I-V w.n.e.)

Baza danych (katalog) monet z wykopalisk w Novae liczy 869 monet, znalezionych w czasie badań w latach 2011-2018, w tym jeden skarb złożony z monet prowincjonalno-rzymskich. Zgodnie z założeniami wniosku grantowego, baza danych zawiera wszelkie niezbędne dane numizmatyczne i archeologiczne. Monety zostały określone według emitentów, określono nominał, lata emisji, mennicę oraz podano referencje w tych przypadkach, w których stan zachowania na to pozwalał. Każda moneta została określona, zmierzona (ciężar, średnica, oś stempli) a także określono ich położenie w wykopie i odnotowano kontekst archeologiczny w sytuacji, jeśli była taka możliwość. Należy jednak podkreślić, że badania na odcinku XII w Novae prowadzone są od kilku lat, i poważny wpływ na ustalenia archeologiczne nowego odcinka badań miały lockdowny ostatnich dwóch lat, które odbiły się na stanie badań nie tylko w Polsce, ale także w Bułgarii. Zablokowany był dostęp do materiałów przez praktycznie dwa lata. W bazie danych uwzględniono takie dane, które są możliwe na obecnym etapie badań. Celem badań było przedstawienie obiegu monet na terenie obozu legionowego w Novae nad dolnym Dunajem oraz próba uogólnienia modelu tegoż obiegu na podstawie dostępnej bazy danych dotyczącej rzymskiej prowincji Mezja. Chodzi tu o monety pochodzące z wykopalisk w Novae prowadzonych przez Ośrodek Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego. Badania prowadzone przez OBA dotyczą odcinka IV oraz XII. Pozostałe obozy legionowe nad dolnym Dunajem są tylko szczątkowo przebadane archeologicznie. Wykopaliska prowadzone tam były nieregularnie i nie są kontynuowane. Przeprowadzone badania wskazują na następujące cechy obiegu monetarnego na badanym obszarze: – w najwcześniejszej historii obozu legionowego najliczniejszą grupą nominałową są brązy z mennicy rzymskiej, przede wszystkim asy, następnie sesterce i dupondiusy; – wyróżnia się pula monet Klaudiusza, za rządów którego nastąpiła budowa obozu w Novae; – od panowania Septymiusza Sewera statystyki zaczynają się zmieniać na korzyść prowincjonałów, których liczba rośnie do rangi nominału przeważającego praktycznie do końca panowania Gordiana III; – w pierwszej połowie III wieku monet z mennicy centralnej w tym okresie nie odnotowano właściwie wcale; – cechą charakterystyczną obiegu monet w Novae są emisje prowincjonalne. Znaleziska monet z pierwszej połowy III wieku wskazują na to, że zapotrzebowanie na pieniądz w Novae w tym przedziale czasowym zaspokajane było wyłącznie przez pobliskie mennice mezyjskie oraz trackie; – denary spotykane są nielicznie, co wskazuje, że nie były one głównym nominałem będącym w użytkowaniu na terenie obozu; – w drugiej połowie III wieku nominałem obowiązującym w całym Cesarstwie był antoninian. W Mezji obiegały antoniniany z mennic bałkańskich: Sisica, Serdica, Ticinum, Kyzios oraz z mennicy w Rzymie; – brakuje monet złotych;
Taka struktura monet jest typowa dla obiegu monetarnego obydwu Mezji oraz Tracji w okresie do pierwszej połowy III wieku. – monety z IV w. występują w Novae w dużych liczbach. Na podstawie puli monet z obozu legionowego w Novae uzasadniony będzie wniosek, że w IV w., przewagę na terenach Mezji miały emisje z mennic bałkańskich i małoazjatyckich. Zaś w mennic zachodnich docierały w bardzo małych ilościach. – widoczny jest wyraźny wzrost liczby monet w okresie panowania Konstantyna II – Konstancjusza II – Konstansa oraz w następnym okresie za panowania Arkadiusza i Honoriusza. Znakiem „firmowym” terenu Mezji są monety prowincjonalne. Znaleziska monet z pierwszej połowy III wieku wskazują jednoznacznie na to, że zapotrzebowanie na pieniądz w Novae w tym przedziale czasowym zaspokajały wyłącznie pobliskie mennice mezyjskie i trackie. Emisje Nikopolis ad Istrum oraz w drugiej kolejności Marcjanopolis są w tym czasie przeważające. Jest to zatem wskazówka, że również żołd wypłacano w tym okresie właśnie „brązowym” pieniądzem prowincjonalnym, tym bardziej że był to okres intensywnych działań wojennych, a co za tym idzie zwiększonego zapotrzebowania na pieniądz, podczas gdy w skarbcu państwowym brakowało srebra. Znalazło to odbicie w większej liczbie monet Septymiusza Sewera, który musiał stoczyć szczególnie zaciekłą walkę o tron cesarski z czterema innymi pretendentami, a jego zwycięstwo było możliwe dzięki piętnastu legionom, w tym Legionu I Italica.
Zaskakującym wynikiem prowadzonych w ramach projektu badań jest stwierdzenie, że największy napływ monet ze stolicy państwa rzymskiego, z Rzymu, miał miejsce wcale nie – jak dotąd przypuszczano – w IV wieku. Największą ilość monet odnotowano na czasy cesarzy Aureliana i Klaudiusza II Gockiego. Były to antoniniany, które ze względu na omijanie tematu w literaturze, trudno jest lepiej oszacować. Apogeum w całej historii obozu legionowego nastąpiło za panowania Klaudiusza II, Aureliana, Tacitusa i Probusa. Współczynnik liczby monet na rok wynosi wówczas ponad 15 i 16 sztuk, a z taką sytuacją nie mieliśmy do czynienia ani wcześniej, ani potem. Nawet liczba monet z dynastii Konstantynów nie jest większa. W latach 268-282 następuje też dodatkowo duża dywersyfikacja mennic, z których pochodzą monety. Nadal większość pochodzi z Rzymu, ale na terenie Mezji zaczynają odgrywać znaczącą rolę mennice lokalne: Siscia, Serdica, Ticinum, ale także pojawiają się monety z Mediolanu, Antiochii, a nawet mamy jeden antoninian z Tripolis. Taka struktura monet pod względem mennic wskazuje, że pula monet docierała do Mezji z terenów Rzymu. Nie była tworzona na miejscu z puli emisji mennic lokalnych. Ta obserwacja jest nowa i wymaga dalszej weryfikacji podczas prowadzenia badań wykopaliskowych w Novae (o ile pandemia pozwoli).
Na obecnym etapie badań można przyjąć, że przedstawione tutaj uwagi, dotyczące obiegu monet rzymskich w Novae na podstawie puli znalezisk z odcinka IV i XII, odnoszą się również do pozostałych obozów legionowych, a także do innych mniejszych obiektów wojskowych usytuowanych w dolnym odcinku biegu Dunaju.